संपूर्ण भारतात व विदेशातही भीमा- कोरेगाव हे ठिकाण मनुस्मृती काळात अस्पृश्य म्हणून गणल्या गेलेल्या महार जातीच्या वीरतेचे व संघर्षाचे प्रतीक बनत चाललेले आहे. दरवर्षी लाखो बौद्धजन (पूर्वीचे दलीत महार ) आपल्या पूर्वजांना वंदन करण्यासाठी इथे येतात. बुद्ध , धम्म व संघ या त्रिरत्नांप्रती समर्पित होवून विश्वरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा वैचारिक वारसा जपण्याची शपथ घेतात. समाजावरती होणारा अन्याय कदापीही साहन केला जाणार नाही ही खूणगाठ मनी बांधून महार समुदायाच्या हितासाठी पेशवाईविरूद्ध लढणारे वीर सैनीकांची शौर्यगाथा स्मरणी ठेवून परतीचा प्रवास करतात.
भीमा-कोरेगाव लढाईला आज २०५ वर्षे पूर्ण झाली असून १ जानेवारी २०२४ या दिवशी भारत देशाच्या कानाकोपरातून व इग्लंडमधूनही लाखो लोक विजयस्तंभाला मानवंदना देण्यासाठी समुहाने येत आहेत. सन २०१८ मध्ये या लढाईला २०० वर्षे पूर्ण झाली असताना काही धर्मांध मनुवादयांच्या पोटात दुखू लागले व त्यांनी कटकारस्थान रचून मानवंदना देण्यासाठी आलेल्या बौद्धजनांवरती भ्याड हल्ले केले. मनुवादयांनी असे का बरं केले असेल याचा शोध लावण्यासाठी भीमा-कोरेगाव शौर्यगाथेचा इतीहास जाणून घेणे गरजेचे आहे. चला तर मग जाणून घेऊया.
भिमा कोरेगाव शौर्य गाथा
भीमा-कोरेगाव युद्धाची मुळे ही सामाजिक अन्याय आणि जातीव्यवस्थेच्या अत्याचाराशी जोडलेली आहेत. बहुजन प्रतीपालक कुळवाडीभूषण छत्रपती शिवाजी महाराजांची हत्या आणि त्यांचा शुरवीर मुलगा संभाजीराजे यांना औरंगजेबाकरवी मारल्यानंतर त्यांचे राज्य मुत्सद्देगिरीने पेशव्यांनी ताब्यात घेतले. सत्तेवर येताच पेशव्यांनी जातीव्यवस्थेचे काटेकोर पालन करण्याचे आदेश दिले. दलितांसाठी मंदिरे, तळी, शिक्षणाची दारे बंद झाली. उच्चवर्णीय लोकांना स्पर्श करणे हे दलितांकडून पाप मानले जाऊ लागले. दलितांना रस्त्यावरून चालताना थुंकण्यासाठी गळ्यात मडके आणि मागून रस्ता झाडण्यासाठी कमरेला झाडू घालण्याची सक्ती करण्यात आली.
दलीतांना दुपारी १२ वाजण्यापूर्वी आणि दुपारी ३ वाजल्यानंतर रस्त्यावरून जाण्यास मनाई करण्यात आली होती. त्यांना गावाबाहेर अत्यंत अमानवी परिस्थितीत राहावे लागले. मंदिरांजवळ कोणताही दलित दिसला तर त्याला शारिरीक शिक्षा करण्याचे आदेश पेशव्यांनी दिले होते.
रस्त्यावरून जाताना कोणताही ब्राह्मण दिसला तर दलितांनी पोटावर झोपून ब्राह्मणाला नमस्कार करणे बंधनकारक होते. दुसऱ्या बाजीरावाच्या काळात पेशव्यांच्या शिक्षणसंस्थेसमोरून कुणी दलित गेला तर गुलटेकडीच्या मैदानात त्या दलिताच्या डोक्याचा चेंडू आणि तलवारीची बैट बनवली जायची व त्याच्या शरीराशी खेळले जायचे. १८८४- ८५ च्या बॉम्बे गॅझेटियरमध्ये असे लिहिले आहे की, खेड्यापाड्यातील विहिरीजवळून जात असताना दलितांना त्याची सावली विहिरीवर पडणार नाही याची काळजी घ्यावी लागत होती. विहीरीवरती सावली पडू नये या भितीपोटी त्यांना गुडघ्यावरती चालावे लागे. दलितांना (महार-मांग) सर्व प्रकारचे अत्याचार सहन करावे लागले.
त्याच्यावर झालेल्या कोणत्याही अत्याचाराला तो प्रतिकार करू शकला नाही.कारण त्यांना कोणतेही मानवाधिकार नव्हते. नवीन किल्ले, इमारती, पूल, तलाव बांधताना पायाभरणीत दलितांचा बळी दिला जायचा. पेशवाईच्या क्रूरतेच्या आणि निर्दयतेच्या कथा लोककथांमध्ये स्पष्टपणे येतात.
हा अन्याय- अत्याचार सहन करण्याशिवाय दलितांकडे दुसरा पर्याय नव्हता. तो आर्थिकदृष्ट्या असहाय होता. असा अपमान आणि अन्याय कुठलाही समूह किती दिवस सहन करू शकतो? त्याला संधी मिळाल्यास तो त्यातून मुक्त होण्याचा नक्कीच प्रयत्न करेल.
भिमा कोरेगाव शौर्य गाथा
भारतात ब्रिटिशांचे आगमन झाल्यानंतर ब्रिटीश सैन्यात दलीतांची ( महार-मांगाची ) भरती झाल्यानंतर ही संधी चालून आली. ब्रिटीश सैन्यात दलितांचे (महार) स्वतंत्र सैन्य होते. महार हा योद्धा होता.पण तेही मनुवादी व्यवस्थेच्या जाळ्यात पूर्णपणे अडकले. भारतीय गैर-अस्पृश्य सैनिकांनीही महार सैनिकांचा स्पर्श टाळला. युद्धादरम्यान महार सैनिक उच्चवर्णीय सैनिकांना स्पर्श करू शकत नव्हते.
युद्धादरम्यान महार सैनिकांनी कधीही एकत्र बसून जेवण केले नाही. त्यांचे तंबू वेगळे होते. अन्न वेगळे शिजवले होते. त्यावेळी भारत हा देश ही संकल्पना अस्तित्वात नव्हती. राजे आपल्या राज्याच्या सीमा वाढवण्यासाठी आपसात भांडत असत. हिंदू राजांकडे मुस्लिम सैनिक होते. तसेच मुस्लिम राजांकडे हिंदू सैनिक असायचे. ज्याला योग्य मान आणि पगार मिळतो तो तिथे शिपाई म्हणून काम करत असे. धर्म आणि कट्टरता यांना दुय्यम स्थान होते.
१ जानेवारी १८१८ रोजी भीमा नदीच्या काठावर कोरेगाव येथे इंग्रज आणि दुसरे बाजीराव पेशवे यांच्यात लढाई होणार होती. युद्धापूर्वी दलितांनी (महार) पेशव्यांसमोर प्रस्ताव ठेवला होता की, जर आम्ही तुमच्याशी इंग्रजांविरुद्ध लढलो तर आमची सामाजिक स्थिती बदलावी लागेल आणि जमीन भेट म्हणून द्यावी लागेल.
पण पेशव्यांनी हा प्रस्ताव फेटाळला. शेवटी महार सैनिकांनी आपल्या सामाजिक परिवर्तनासाठी आणि आर्थिक हितासाठी इंग्रजांच्या बाजूने पेशव्यांविरुद्ध लढण्याचा निर्णय घेतला. या युद्धात इंग्रज सैनिकांसह ५०० महार सैनिक होते. या महार सैनिकांनी पेशव्यांच्या २५ हजार सैन्याचा पराभव केला. पेशव्यांनी इंग्रजांची गुलामी मान्य करून पेन्शनर बनले. या युद्धात फक्त २२ महार सैनिक मारले गेले. या सैनिकांच्या स्मरणार्थ इंग्रजांनी भीमा कोरेगाव येथे विजयस्तंभ उभारला. ज्यामध्ये शहीद महार सैनिकांची नावे लिहिली आहेत. अशा प्रकारे दलितांनी आपल्या अपमानाचा आणि अन्यायाचा बदला घेतला.
अशाप्रकारे या शूर महार सैनिकांना आदरांजली वाहण्यासाठी महामानव डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे नेहमी १ जानेवारीला भीमा-कोरेगावला जात असत. बाबासाहेबांच्या पश्चात त्यांचे अनुयायी दरवर्षी १ जानेवारीला भीमा कोरेगावला जाऊ लागले. पेशव्यांची राजवट संपल्यानंतर दलितांची सामाजिक आणि आर्थिक स्थिती बदलू लागली.ब्रिटीश राजवट केवळ दलितांसाठीच नव्हे तर संपूर्ण बहुजन समाजाच्या उन्नतीसाठी जीवनदायी ठरली.
ब्रिटिश भारतात बहुजन समाजाच्या सामाजिक, आर्थिक आणि धार्मिक बदलांमुळे त्यांना शिक्षणाच्या संधी मिळाल्या. स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर स्वतंत्र भारतात संविधानाद्वारे त्यांना पूर्ण अधिकार मिळाले. धर्मग्रंथातून झालेल्या बहुजनांच्या मुक्तीमुळे धर्माचे ठेकेदार आणि धर्मग्रंथ बनवणाऱ्या मंडळींना धक्का बसला होता. त्यांना त्यांची जुनी मनुवादी व्यवस्था पूर्ववत करावी लागली. आजघडीला राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या स्थापनेकडे या दृष्टिकोनातून पाहिले पाहिजे. आज संघ आणि त्याच्या विविध शाखा त्याच ध्येय पूर्ण करण्यात मग्न आहेत.
भिमा कोरेगाव शौर्य गाथा
१ जानेवारी २०१८ च्या पाच दिवसांपूर्वी वढू बुद्रूक गावातील गोविंद गणपत गायकवाड यांच्या समाधीचे छत शिवप्रतिष्ठान हिंदुस्थानच्या कार्यकर्त्यांनी फोडले होते. संभाजी भिडे हे या शिवप्रतिष्ठानचे संस्थापक आहेत. गोविंद गायकवाड हा तोच दलित महार होता ज्याने संभाजी महाराज यांच्या मृतदेहाचे तुकडे गोळा करून ते विधीवत जाळण्यात आले आणि त्याच ठिकाणी संभाजी महाराजांची समाधी बांधण्यात आली. वढू गावात संभाजी महाराजांच्या समाधीजवळ गोविंद गायकवाड यांची समाधीही आहे. मात्र संभाजी भिडे यांच्या शिवप्रतिष्ठानकडून जातीविरोधी प्रचार केला गेला. या अपप्रचारामुळे शिवप्रतिष्ठानच्या लोकांनी गोविंद गायकवाड यांच्या समाधीचे छत तोडून त्या गावातील दलितांवर हल्ला करण्याची धमकीही दिली होती.
हा सगळा किळसवाणा प्रकार शिवप्रतिष्ठानच्या संभाजी भीडे व हिंदू एकता च्या मिलींद एकबोटे या मनुवादयांनी केला होता. त्यांनी मराठा समाजातील युवकांमध्ये दलीत व मुस्लीमद्वेष पसरवीला. अजूनही या नराधमांना शिक्षा झालेली नाही.कारण सत्ता ही मनुवादयांच्या अर्थातच संघवादी भाजपच्या हातात आहे. म्हणून माझ्या वर्तमानकाळातील बौद्धजनांनो आपल्या अस्तित्वाची लढाई लढण्यासाठी सज्ज व्हा आणि सन २०२४ च्या निवडणुकीत भाजपाचा पराभव करून मनुवादाला गाडून टाका व समतेचे राज्य निर्माण करण्यासाठी कंबर कसा..
लेखक – के.रोशनलाल
१ जानेवारी २०२४
